Në katin e dytë të Muzeut të Kosovës, një galeri më e vogël brenda sipërfaqes së madhe të këtij institucioni kulturor pret mysafire të reja: gratë të cilat dolën në rrugë në mars 1998 për të protestuar kundër masakrimit të shqiptarëve dhe shtypjes që e ushtronte mbi ta regjimi i Slobodan Milosevicit.

“Data: Mars, Aktivizmi i Harruar i Grave – Kosovë, mars 1998”, një perspektivë bashkëkohore e aktivizmit të grave gjatë kësaj periudhe, i hapi dyert të enjten më 30 gusht, me një synim të thjeshtë: për ta nisur një bisedë.

Kjo ekspozitë, e mbështetur nga Forum ZFD, u nis nga hulumtuesit Linda Gusia dhe Korab Krasniqi nga Programi për Studime Gjinore i Universitetit të Prishtinës dhe është sjellur në galeri nën punën kuratoriale të artistëve Majlinda Hoxha dhe Nurhan Qehaja.

Para se të hyni në galeri, një herë duhet të kaloni përmes rrugës militariste të armëve të përdorura në luftë dhe flamujve zyrtar të heronjve dhe patriotëve që janë shpallur zyrtarisht si të tillë, emërtime këto që me sa duket janë të rezervuara në këtë institucion vetëm për burrat e historisë bashkëkohore të Kosovës. Pas asaj, vizitorët priten me tinguj të fletave që fluturojnë në ajër, thirrje “Lavdi!”, ndonjëherë me nervozë e vendosmëri dhe tinguj të raporteve të Associated Press për marshin e grave në hyrje të rajonit të Drenicës; duke i çuar kështu vizitorët tek një e kaluar e harruar dhe të zhdukur.

Atmosfera dhe rrëfenjat e protestave të së kaluarës kthehen nëpërmjet instalacioneve me tinguj, kopjeve të gazetave, fotografive dhe raporteve të lajmeve nga marsi i vitit 1998. Foto: Majlinda Hoxha / K2.0.

Janë tinguj që dallohen veçanërisht nga gratë që i organizuan protestat e marsit të vitit 1998 apo morrën pjesë në to. Ishte një kohë me rëndësi të veçantë, sepse lufta në Kosovë po e arrinte një pikë kyçe. Në fillim të këtij muaji ndodhi masakra e familjes Jashari në Prekaz. Këtë ngjarje shumë njerëz e shohin si ditën e fillimit të luftës.

Me këta tinguj kombinohen raportet e gazetave dhe disa fotografi nga disa prej protestave kyçe të organizuara prej grave në mars ’98, duke iu shtuar kështu përvojës. Qendrën e njërit prej mureve e përshkon një shirit i kuq, e në mur është imazhi i grave që në duar mbajnë bukë gjatë protestës ‘Bukë për Drenicën’, që simbolizon krizën humanitare në rajon. Muri na kujton kordonet policore që i ndalnin njerëzit e nuk i lenin të kalonin më tej dhe shiritët që i vendosën organizatorët e protestës në krahët e tyre për t’u identifikuar dhe për t’u parë në mesin e njerëzve.

Nurhan Qehaja shpjegon se, për kuratorët ishte shumë e rëndësishme të kapet dhe reflektohet ndjesia e asaj kohe dhe që janë treguar shumë të kujdesshëm me gjuhën artistike dhe vizuale të përdorur gjatë ekspozitës: “Shumë gjëra po ndodhnin në atë kohë në mars 1998 dhe ne deshëm t’i theksojmë këto protesta dhe rolin e grave, pa degraduar apo anashkaluar gjërat tjera që ishin të rëndësishme në atë kohë – për ta kuptuar përfshirjen e grave në atë kohë, veçanërisht në këto protesta”.

Për njërën prej këtyre grave, aktivisten e të drejtave të grave, Igballe Rogovën, vizita në ekspozitë ishte veçanërisht emocionale, për shkak se secili imazh dhe tingull prek nervat e kujtesës së saj ndijore.

Aktivistja e të drejtave të grave, Igballe Rogova, ishte gjithashtu një nga organizatoret e protestës në mars 1998. Foto: Majlinda Hoxha / K2.0.

“Ishte liri – ndiheshim të lira”, thotë ajo. “Liri për shkak se mendonim që mund të bënim diçka”.

Prapa saj, një fotografi që e bëri fotografja e asaj kohe, Eliza Hoxha, paraqet një grua që shikon drejt në kamerë në mesin e shumë duarve që mbanin një fletë të bardhë. Foton e bëri në protestën e parë prej shumë protestave të tjera, ‘Ora 12 për Kosovën – Thirrje për Paqe’, më 1 mars, 1998.

“Edhe në atë kohë e mbaj në mend se kishim snajperistë çdokund rreth nesh, por nuk kishim frikë. Ndiheshim të lirë…”, kujton Rogova. “Organizimi ishte mahnitës. I pamë snajperistët dhe silleshim duke u thënë të gjithë njerëzve të mos shkojnë në shtëpi vetëm. Dhe të gjitha gratë i lidhnin duart dhe bashkoheshin, dhe i shihje nga 10 njerëz në rrresht duke u kthyer [në shtëpi] së bashku”.

Për Rogovën, pavarësisht përfshirjes së kahmotshme të saj në aktivizëm, e vështirë është në ditë të sotit të gjesh hapësirë për të folur për këto përvoja dhe këtë kohë të caktuar. “Në atë kohë nuk njihnim frikë, ndërsa sot ndihemi të rraskapitur për shkak të asaj kohe”, thotë ajo. “Gjithashtu, lidhet me situatën e sotme – ende duhet të luftojmë çdo ditë për të drejtat e grave”.

Fillimi i bisedës

Për Profesoreshën Linda Gusia, e cila ka hulumtuar gjerësisht aktivizmin e grave si pjesë e punimeve të saj, si dhe gjatë viteve ka intervistuar dhe diskutuar temën me shumë prej atyre që janë përfshirë në ekspozitë, kjo ishte mundësi për ta nisur një bisedë më të madhe shoqërore që i përfshinë gjeneratat më të reja.

“Doja ta nisja një bisedë për të kaluarën, veçanërisht për aktivizmin e grave”, thotë ajo. “Kjo është pikë e mirë hyrëse për t’u ballafaquar me të kaluarën në mënyrë më kritike, komplekse, aktive dhe reflektive”.

Gusia ishte vet pjesë e protestave në vitin 1998 dhe ishte dëshmitare e pasojave të luftës gjatë kohës kur punonte si koordinatore dhe përkthyese për Washington Post. Gjatë kësaj periudhe, një prej kujtimeve të saj është shoqërimi i gazetarëve në rrjedhojën e masakrës së Prekazit. Ajo kishte mbushur 20 vjet më 15 mars të atij viti, një ditë para marshit ‘Bukë për Drenicën’.

Profesoresha Linda Gusia ka hulumtuar aktivizmin e grave dhe gjatë viteve ka intervistuar shumë prej zërave të përfshirë në ekspozitë. Foto: Majlinda Hoxha / K2.0.

E pyetur nga K2.0 se pse marsi i vitit 1998 është marrë si periudha kohore për t’u mbuluar nga ekspozita, Gusia shpjegon se gjatë këtyre protestave gratë ishin shumë të dukshme në hapësirën publike. “Subjektiviteti politik i tyre ishte shumë i pranishëm. Ato organizuan shumë protesta në mars dhe ishte koha kur ndodhi masakra e Jasharëve, dhe filloi lufta…”, thotë ajo. “Ato ishin në rrugë duke u munduar ta ndryshojnë rrjedhojën e rezistencës paqësore, duke bërë thirrje për vëmendjen e komunitetit ndërkombëtar”.

Për Gusinë, biseda aktuale për të kaluarën ka patur një përbërës të fuqishëm të idealizimit që e ka kufizuar kapacitetin për të reflektuar për të kaluarën. “Me çdo përpjekje për t’i bërë të gjithë dëshmorë, e kemi vrarë të njerëzishmen dhe historinë, mundësinë për t’u ballafaquar me të”, thotë ajo. “Rreth idealizimit të dëshmorëve gjithmonë është një heshtje e imponuar. Idea është të flasim për nuancat dhe kompleksitetet e historive dhe të ballafaqohemi me to”.

Ekspozita veçanërisht përfshinë katër protesta kyçe të organizuara prej grave në mars 1998: protestën ‘Ora 12 për Kosovën – Thirrje për Paqe, një protestë me qirinj që u mbajt në fillim, marshin ‘Bukë për Drenicën’ dhe marshin ’Ndarje Paqësore’.

Disa raporte dhe një numër i kufizuar i artikujve të gazetave – që mund t’i gjejmë në arkiva për këto protesta – kontribuojnë në kontekstualizimin e ekspozitës në përgjithësi, përgjatë një periudhe kohore të ngjarjeve të ndyrshme. Vizitorët gjithashtu mund të dëgjojnë fragmente të intervistave të kryera, në bashkëpunim me Oral History Kosovo, me disa prej pjesëmarrësve dhe organizatorëve të protestës, përfshirë këtu Albertina Binakun, Edita Tahirin, Eliza Hoxhën, Flora Brovinën, Lendita Cenën dhe Vjosa Dobrunën.

Një nga pjesëmarrëset e rregullta ishte Vlora Hajdini, e cila sot është piktore, e atëherë ishte studente 22 vjeçare e artit. Mezi i rendit kujtimet – shumë prej të cilave janë të turbullta – por kujton ndjesinë e sigurisë për të cilën folën protestuesit e tjerë.

“Në protestat e grave ndiheshim më të sigurta se në ato me burra, ndoshta për shkak se të gjitha ishim gra, por e njihnim rrezikun; veç se kishte ardhur koha e luftës dhe ndiheshim sikur ishim ato që mund ta ngrisim një zë shumë të fuqishëm dhe nëse bota do ta shihte policinë [serbe] duke na sulmuar, ose do të ndodhte diçka, atëherë do të nxitej një reagim shumë i madh; kjo ndodhi veçanërisht në protestën “Bukë për Drenicën”.

Për Hajdinin, ekspozita është kujtim prekës në këtë moment, kur çështja e veteranëve të luftës ka dominuar kryetitujt. “Në këtë kontekst për të cilin po flasim, për punën me veteranët e luftës, është mirë ta kujtojmë se të gjithë jemi viktima në një mënyrë apo tjetër dhe të gjithë jemi kontribues në një mënyrë apo tjetër”, thotë ajo.

Njëra nga kuratoret, Majlinda Hoxha, tha në fjalën e saj hyrëse se ekspozita fokusohet veçanërisht në protesta, por se ka forma tjera të aktivizmit të cilat mbesin shumë të nëndokumentuara.

Për të kontribuar në dokumentimin e kësaj periudhe dhe diskutimet për të, 5000 fleta të bardha i presin vizitorët e ekspozitës, të cilët ftohen t’i shkruajnë reflektimet dhe përvojat e tyre të protestave. Gjithashtu do të vendoset një platformë online ku njerëzit mund t’i ndajnë fotografitë apo tregimet e tyre personale, si dhe është krijuar thurja #datamarch. Në ditët e radhës do të lajmërohet një diskutim me organizatorët dhe pjesëmarrësit e protestës, për të reflektuar dhe për ta kthyer aktivizmin në të tashmën.

Ekspozita do të jetë e hapur deri më 20 shtator, te Muzeu i Kosovës.

Foto kryesore: Majlinda Hoxha / K2.0.